Bundan 104 yıl önce Azerbaycan Halk Cumhuriyeti Gürcistan’ın Başkenti Tiflis’te kurulmuştur. Bu durum ilginç geliyor insana değil mi? Neden Azerbaycan’ın bağımsızlığı Tiflis’te ilan edilsin ki…Aslında bu ilginçlik sadece Azerbaycan’ın ilanı ile sınırlı değil…Bir bütün olarak Güney Kafkasya Bölgesinin kader de ilginç…Peki, Azerbaycan Halk Cumhuriyeti neden Tiflis’te ilan edildi?
Bilindiği üzere Birinci Dünya Savaşı sürerken Rusya’da da iç karışıklıkları baş göstermiş ve bu karışıklık ise Çarlık zulmü altındaki milletlerde bağımsızlık talepleri teşvik etmiştir. Bu durumdan istifade eden Azerbaycan, Ermenistan ve Gürcistan bir araya gelerek yeni bir oluşumu şekillendirdiler. Rusya’da 1917 gerçekleşen ihtilal sonucu oluşan Petrograd Geçici Hükümeti’nin de onayını alan bu üç devlet Maverayı Kafkas Komitesi’ni kurdu. Statü olarak Maverayı Kafkas Komiserliği; Gürcü, Ermeni ve Azerbaycan Türkü kendi içlerinde müstakil oldukları bir konfederasyon niteliğini taşımaktaydı. “Mavera-yı Kafkas Komiserliği’’ 15 Kasım 1917’de Rusya’dan ayrı, bağımsızlığını ilan etmiş ve Komiserlik, Maverayı Kafkas Komitesi’ni oluşturmuştur. Osmanlı Devleti de Mavera-yı Kafkas Komiserliği’nin kuruluşunu da resmen tanımış ve kendileriyle anlaşma imzalamıştır. Brest-Litovsk Antlaşması’yla Kars, Ardahan ve Batum’un Türklere bırakıldığını, Karahan’dan çekilen 2 Mart 1918 tarihli bir telgrafla öğrenen Transkafkasya Komiserliği (Maverayı Kafkasya) ve Seym ile Osmanlı Devleti arası açılmıştır. Bunun üzerine Osmanlı Ordusu Gürcistan’a sefer düzenlemiştir. Türk ordusu ilerlerken, Mavera-yı Kafkas Kafkasya Komiserliği’nin Seym’i, 26 Mayıs 1918’de yaptığı son toplantısında konfederasyonu feshetmiş ve ardından 26 Mayıs 1918 Gürcüler ve 28 Mayıs 1918’de Ermeniler ayrı ayrı bağımsızlıklarını ilân etmiştir. Mavera-yı Kafkas Komiserliği’nin dağılması bu Birlik içinde yer alan Azerbaycan 28 Mayıs 1918’de bağımsızlığını ilan etmiştir. Böylece Azerbaycan Halk Cumhuriyetinin bağımsızlığı da Tiflis’te ilan edildi.
Bilindiği üzere, Azerbaycan halkının bağımsızlık mücadelesi, 1917 yılında Rusya’da gerçekleşen Bolşevik ihtilalinden sonra Azerbaycan Müsavat Partisi ve Mehmed Emin Resulzade’nin liderliğinde kurulan Azerbaycan Milli Şurası öncülüğünde yürütülmüştür. Yukarıda ifade edildiği üzere Transkafkasya (Mavera-i Kafkas) Federasyonu’nun yıkılmasından hemen sonra “Azerbaycan Milli Şurası” 28 Mayıs 1918’de Azerbaycan Halk Cumhuriyeti’nin kuruluşunu ilan etmiştir. Altı maddeden ibaret olan İstiklal Beyannamesi meclis tarafından kabul edilmiş ve aynı gün dokuz bakanlıktan oluşan kabineye Fetali Han Hoyski Başkan seçilmiştir. Azerbaycan Halk Cumhuriyeti Türk-İslam dünyasında kurulan ilk seküler ve demokratik devlet olarak tarihe geçmiştir.
Osmanlı Devleti, Azerbaycan Halk Cumhuriyetini tanıyan ilk devlet olmuş ve devletler arası diplomatik ilişkiler tesis edilmiştir. Osmanlı yetkilileriyle Azerbaycan Cumhuriyeti’nin ilk görüşmesi Batum’da gerçekleşmiş ve burada ilk dostluk anlaşması imzalanmıştır. Anlaşmanın 4. Maddesinde Osmanlı hükûmetinin Azerbaycan’a doğrudan silah ve asker yardımında bulunması hükmüne yer verilmiştir. Azerbaycan Halk Cumhuriyeti, Bakü işgal altında olduğu için merkezi Gence’ye taşımıştır. Ancak bölge kurulmuş demokratik bir Türk Devleti’nin varlığına tahammül edemeyen Rusya, arkasına Batı desteği de alarak Ermenilerle birlikte bu genç cumhuriyete saldırmıştır. Bunun üzerine Azerbaycan Halk Cumhuriyeti Osmanlı’dan yardım istemiştir. Birçok cephede savaşan ve zor bir dönemde olan Osmanlı, bu çağrıyı cevapsız bırakmamış, bölgede hala namı okunan Nuri Paşa komutasında Kafkas İslam Ordusunu genç Cumhuriyetin yardımına göndermiştir. Bu ordunun bölgeye intikal etmesi dengeleri değiştirmiş ve Bakü’nün işgaline son vermiştir. Bunun üzerine Azerbaycan Halk Cumhuriyeti başkentini Gence’den Bakü’ye taşımıştır. Böylece Azerbaycan Türkleri için yeni bir dönem başlamıştır.
Azerbaycan’da bir taraftan Kafkas İslam Ordusunun namı diyardan diyarı yayılırken, diğer taraftan da bu gücü arkasına alan Azerbaycan Halk Cumhuriyeti hızlı bir şekilde müesseseleşmekteydi. Ancak Osmanlı cephesinde durum pek parlak değildi. Nihayet Birinci Dünya Savaşı Osmanlı aleyhine sonuçlanmış ve Mondros Anlaşması imzalanmıştı. Bu anlaşmanın sonucu olarak ta Kafkas İslam Ordusu Bakü’den çekilmek zorunda kalmıştı. Böylece güçlü bir destekten mahrum bırakılan genç cumhuriyet Rusya’nın kucağına atılmıştı. Rusya’dan beklenen hamle gecikmemiş, Azerbaycan’a hareket eden Rus ordusu 28 Nisan 1920’de Azerbaycan Halk Cumhuriyetinin varlığına son vermiş, yerine Azerbaycan Sosyalist Cumhuriyeti kurmuştur. Böylece Azerbaycan Türk açısında 70 yıl sürecek bir esaret başlamıştır.
Azerbaycan Halk Cumhuriyeti 2 yıldan az bir süre yaşamasına rağmen Azerbaycan’da devlet kurumunun teşekkül etmesinde çok büyük katkısı olmuştur. Azerbaycan’ın Bayrağı, Milli Marşı ve Milli Ordusu bu dönemde şekillenmiş, yine devlet idaresi bu dönemde tesis edilmiştir. Ayrıca kadınlara seçme ve seçilme hakkı getirilmiş, devlet kadrolarının teşekkülü için gençler yurtdışına tahsile gönderilmiştir. Kurucu Cumhurbaşkanı Resulzade, “Yükselen bayrak bir daha inmez” demiş ve öyle de olmuştur. Nihayet 1991 yılında SSCB’nin dağılmasıyla Azerbaycan yeniden bağımsızlığı ilan ederek Güney Kafkasya’nın en itibarlı devleti olmayı başarmıştır.
News