Prof. Dr. Mehmet YÜCE
Hatırlanacağı üzere Azerbaycan Cumhurbaşkanı İlham Aliyev’in ev sahipliğinde işgalde kurtarılan Türk Dünyası Medeniyet Başkenti Şuşa’da 6 Temmuz 2024 tarihinde Türk Devletleri Teşkilatı (TDT) Devlet Başkanları Gayriresmi Zirvesi toplanmış ve ardında lider “Karabağ Deklarasyonu” imzalanmıştır. Bilindiği üzere daha önce 44 günlük Vatan Muharebesi ardında 15 Haziran 2021 tarihinde Karabağ’ın tacı Şuşa’da Türkiye ile Azerbaycan arasında tarihi anlaşma Şuşa Beyannamesi imzalanmıştı. Türk Dünyasını yakında ilgilendiren her iki anlaşmanın Şuşa’da imzalamasının taşıdığı sembolik değer yanında Türk Devletleri arasında gerçekleşecek işbirliği için oluşturduğu hukuki zemin de oldukça önemlidir. Maalesef her iki tarihi anlaşma, özellikle Karabağ Deklarasyonu Türkiye’nin kamuoyunda yeterince yer almadı. O nedenle özetle de olsa Karabağ Deklarasyonu ile ilgili bilgi sunmaya çalışacağız.
“Ulaştırma, Bağlantısallık ve Müşterek İklim Eylemleriyle Sürdürülebilir Geleceğin İnşası” konusuyla düzenlenen Türk Devletleri Teşkilatı Gayriresmi Zirvesi’nde hem Türk Dünyası, hem Bölgesel hem de Küresel bağlamda çok önemli konular ele alınmış, söz konusu konularda ortak irade beyanında bulunulmuştur. Çin’den Avrupa’ya uzanan eski ipek yoluüzerinde bulunan Orta Koridor rotası üzerindeki kuşakta yer alan ortak tarih, kültür ve medeniyetten beslenen Türk Devletlerinin oluşturduğu Türk Devletleri Teşkilatı, üyeleri arasında daha yoğun işbirliği ve dayanışmayı gerçekleştirmeyi hedeflemektedirler. Bu irade net bir şekilde zirveye katılan liderlerin beyanlarına da yansımıştır. Zirve açılış konuşmasıyapan ev sahibi Azerbaycan Cumhurbaşkanı İlham Aliyev, bu talebi “21. yüzyıl Türk dünyasının gelişme yüzyılı olmalıdır.” ifadesiyle en yüksek düzeyde dile getirirken, Kazakistan Cumhurbaşkanı Kasım Comart Tokayev ise Orta Koridor konusunda işbirliği “Trans-Hazar uluslararası ulaşım güzergahının tüm potansiyeli kullanılmalıdır. Günümüzde bu yönde konteyner taşımacılığının hacmi ciddi oranda arttı. Taşıma süresini kısaltmak için çok modlu bir dijital platform, dijital ticaret koridoru oluşturduk. Azerbaycan’la bu yönde yakın işbirliği içindeyiz” cümleleriyle dile getirdi.
Özbekistan Cumhurbaşkanı Şavkat Mirziyoyev ise TDT’nin siyasi rolüne dikkat çekerek Türk Dünyasını rolünü “Böylesine karışık bir ortamda ilişkilerimizi niteliksel olarak yeni bir düzeye çıkarmak ve ebedi kardeşlik ruhuyla güçlenen ortak yaklaşımlarla geliştirmek zaman alıyor. Bu bağlamda, ulaşım, karşılıklı ilişkiler ve iklim eylemi yoluyla sürdürülebilir bir gelecek inşa etme konulu toplantının bugünkü düzenlenmesi büyük önem taşıyor.” ifadeleriyle dile getirmiştir. Türk Devletleri Teşkilatı’nın geldiği işbirliği düzeyinden gurur duyduğunu ifade eden Cumhurbaşkanı yardımcısı Cevdet Yılmaz ise TDT’nin misyonunu, “Küresel düzlemde yaşanan gelişmelerle her geçen gün daha büyük bir önem arz eden enerji arz güvenliğinde Türk Devletleri’nin rolü kritik önem taşımaktadır. Başta Türkmen gazı olmak üzere enerji ve ulaşımda gerçekleştirdiğimiz ve planlanan projelerle hem Türk Dünyası’nın refahına hem de Avrupa’nın enerji güvenliğine büyük katkı sağlanacak” ifadeleriyle dile getirdi. Orta Asya’nın ulaşım ve ticaret alanında stratejik konuma sahip olduğunu belirtenKırgızistan Cumhurbaşkanı Sadır Caparov, “Türk Devletleri Teşkilatına üye ülkeler arasında ulaşımda karşılıklı iletişimin güçlendirilmesi için Çin-Kırgızistan-Özbekistan demir yolu inşaat projesini hayata geçiriyoruz” ifadesiyle Orta Koridorun Çin ayağına dikkat çekti.
Liderlerin TDT ile ilgili üst seviyede talep ve temennilerinden sonra imzalanan Karabağ Deklarasyonunda Türk Dünyasını, ortak etnik kökler, tarih, dil, kültür, gelenekler ve değerler temelinde bir aile olarak gören; bölge ve dünyada barış, güvenlik, istikrar, kalkınma ve refah fikirlerine bağlı olduğu ifade edilerek TDT üye ülkeler arasında işbirliği yapılacak konular ele alınmaktadır. Karabağ Deklarasyonun içeriği incelendiğinde ele alınan hususları şu başlıklar altında özetlenebilir:
Enerji işbirliği: Deklarasyonda Türk devletlerindeki yenilenebilir enerjinin geniş potansiyelinden yararlanmak amacıyla enerji sistemleri arasında enerji entegrasyonu ve ara bağlantı için daha fazla işbirliği yapılması çağrısında bulunulmakta, üye devletler ve üçüncü ülkeler arasında yenilenebilir kaynaklar da dahil olmak üzere elektrik ihracatı ve ticaretine yönelik kapsamlı enerji sistemlerinin geliştirilmesi hususlarına vurgu yapılmaktadır.
Orta Koridor: Deklarasyonda Avrupa-Türkiye-Güney Kafkasya-Orta Asya-Çin’i birbirine bağlayan Trans-Hazar Uluslararası Doğu-Batı Orta Koridoru üzerinden, ticaret hacimlerini artırarak ve limanlar, demiryolları, karayolları ve lojistik merkezlerine altyapı yatırımları çekerek sürdürülebilir kalkınma, ekonomik refah ve uluslararası ticaretin temel taşı olarak üyeler arasında bölgesel bağlantıyı ve ekonomik entegrasyonu güçlendirmekkonusunda üye devletlerin kararlılığı vurgulanmış, ulaştırma operasyonlarını ve gümrük prosedürlerini kolaylaştırmak ve dijitalleşmeyi benimsemek için üye devletler arasında güçlendirilmiş iş birliği çağrısında bulunulmuştur.
İklim eylemi: Deklarasyonda Dijital Ekonomi Ortaklık Anlaşması ile ilgili müzakerelerin tamamlanmasının hızlandırılmasının önemi vurgulanmakta, iklim değişikliği ve bunun Türk devletlerinin sürdürülebilir kalkınması üzerindeki etkilerinin birleşik iklim eylemi yoluyla ele alınmasında daha yakın işbirliğine duyulan ihtiyaç dile getirilmektedir. Ayrıca deklarasyonda, dijital altyapıyı ve temiz enerjiyi geliştirerek iklim ve yeşil dijital platformlar ve forumlar üzerine görüşmeler başlatarak yaşam kalitesini, sürdürülebilirliği ve ekonomik büyümeyi iyileştirmek için Türk devletlerinde iklime dirençli akıllı şehirler ve köyler geliştirilmesini desteklediği ifade edilmektedir.
Çevre ve iklim: Deklarasyonda ulusal uzay programlarının ve teknolojik gelişimin kapasitesini ve rekabet gücünü artırmak amacıyla ortak uzay projeleri için çabaların birleştirilmesinin gerekliliğinin vurgulanmakta, Birleşmiş Milletler (BM) İklim Değişikliği Konferansı (COP24) kapsamında “Dağlar ve İklim” girişimini desteklemeye hazır olunduğu, Kazakistan’ın 2026 yılında BM ve uluslararası örgütlerin himayesinde Bölgesel İklim Zirvesi’ne ev sahipliği yapma girişimi memnuniyetle karşılandığı dile getirilmektedir.
Güvenlik ve Savunma Sanayi: Deklarasyonda dünyanın karşı karşıya olduğu mevcut jeopolitik ve güvenlik zorluklarının, Türk Devletlerinin tek bir güç olarak hareket etmesini gerektiren birleşik bir tutum sergilemesini ve bölgesel ve uluslararası karşılıklı çıkarları ilgilendiren konularda düzenli istişareleri zorunlu kıldığı hususu vurgulanmaktadır. Deklarasyonda, liderler, savunma sanayisinde ortak faaliyetleri sürdürme niyetlerini yineledi ve ilgili kurumlara gerekli önlemleri almaları talimatını vermişlerdir.
Dijitalleşme: Deklarasyonda Türk Devletleri arasında dijital Devlet (e-Devlet) altyapılarının daha da geliştirilmesi; elektronik belge paylaşımı ve çevrimiçi kamu hizmetlerinin entegrasyonu için e-imza/dijital imza mekanizmalarının uyumlaştırılması; siber olaylar ve siber saldırılara karşı ortak siber güvenlik koruma önlemlerinin teşvik edilmesi; yapay zeka (AI) üzerine politikalar, yönergeler ve ortaklıklar oluşturulması; veri merkezlerinin ve bulut altyapılarının kurulmasına yönelik politikalar ve en iyi uygulamaların geliştirilmesi konusunda iş birliği ve değişimlerin teşvik edilmesi konularına vurgu yapılmıştır.
Ayrıca deklarasyonda, TDT üyeleri arasında deneyim ve bilgi aktarımını kolaylaştırmak için ticaret, enerji ve ulaştırma gibi alanlarda ilgili makamlar arasında kurumsal altyapı mekanizmaları teşvik edilirken, kültürler arası iletişimi kolaylaştırmak, eğitim platformları geliştirmek, sağlık teknolojilerini iyileştirmek ve ekonomik entegrasyonu teşvik etmek için geniş dil modeli şeklinde ortak bir platform kullanmanın önemi vurgulanmıştır.
