Doğu Akdeniz‘deki gelişmelerin ağır tartışmalara neden olmasıyla günlük hayatta kara suları, kıta sahanlığı, münhasır ekonomik bölge (MEB) üzere karmaşık deniz hukuku tabirleri sıklıkla gündeme gelmeye başladı.
Türkiye-Yunanistan ilişkileri ve Doğu Akdeniz’deki gelişmeler ışığında tartışma programlarında, gazete haberlerinde ve günlük hayatta çabucak hemen her gün gündeme gelen teknik memleketler arası deniz hukuku tabirleri ve manaları merak ediliyor.
Denizlerin ulaşım ve ticaretin yanı sıra kaynaklarının önemli ekonomik kazanımlar sunduğunun fark edilmesiyle milletlerarası deniz hukuku daha fazla önem kazanmaya başladı.
1982 Birleşmiş Milletler Deniz Hukuku Sözleşmesi de (UNCLOS) en önemli memleketler arası deniz hukuku tabirlerini anlamak için temel alınmaya başlandı.
KARA SULARI
Deniz hukuku denildiğinde, ilk anlaşılması gereken terim “kara suları”. Kara suları, sahildar devletin “tam deniz egemenliğine” sahip olduğu deniz alanı olarak tanımlanır.
Bu egemenlik, tıpkı zamanda kara suları üzerindeki hava alanı ve bu suların altındaki deniz yatağı ve toprak altını da kapsar.
Devletler kara sularının genişliğini tespit etme yetkisine sahiptir. Lakin bu hak kullanılırken “iyi niyet”, “hakkın kötüye kullanılmaması” ve “diğer devletlerin haklarının” göz önünde bulundurulması” zarurî tutulur.
UNCLOS, devletlere kara sularının genişliğini 12 deniz miline kadar belirleme hakkı verir. Türkiye, bu hakkın Ege’de yaratacağı ıstıraplardan dolayı UNCLOS’a imzacı ülkelerden olmasa da sözleşmenin birçok kararı milletlerarası teamülle bağdaştığı için Türkiye tarafından fiilen uygulanır.
İki devletin sahilleri bitişik yahut karşı karşıya olursa “tarihi haklar” ve “diğer özel durumlar” göz önünde bulundurularak kara sularının diğer şekilde sınırlandırılmasının önü açılır.
Öteki taraftan, denizde seyrüseferin kesintisiz düzenlenmesi için kimi kurallara uymak kaydıyla kara sularında “zararsız geçiş hakkı” bulunur. Bu çerçevede, bütün devletlerin gemileri, “geçiş daima ve çabuk” olmak kaydıyla öteki devletlerin kara sularından zararsız geçiş hakkından yararlanabilir.
BİTİŞİK BÖLGE
Memleketler arası deniz hukukunda öbür önemli bir terim ise “bitişik bölge”. Bu, bir ülkenin kara sularına bitişik olan bölge olarak tanımlanır. Bitişik bölgenin dış sınırı, sahildar devletin kıyılarından itibaren 24 deniz milinden daha uzun olamaz.
Sahildar devletin bu bölgede tam egemenliği yoktur lakin ilave hakları bulunur. Sahildar devlet, kimi kanun ve kuralların ihlalini önlemek için bitişik bölgede denetim yapabilir, ihlalleri cezalandırabilir.
KITA SAHANLIĞI
Sıklıkla gündeme gelen başka bir terim ise “kıta sahanlığı”. Kıta sahanlığı, bir devletin kara ülkesinin denizinin altında devam eden doğal uzantısı olarak tanımlanır.
Kıta sahanlığı denince deniz tabanı kastedilir ve milletlerarası hukuk uyarınca devletin ilan zaruriliği bulunmaz.
Ülkenin doğal uzantısının bütünündeki denizaltı alanlarının deniz yatağı ve toprak altını içeren kıta sahanlığının genişliği de 200 deniz miline kadar, hatta coğrafik kuralların el verdiği durumlarda 350 deniz miline kadar uzanabilir.
Sahilleri bitişik yahut karşı karşıya olan devletler ortasında kıta sahanlığı sınırlandırılması yapılırken “hakkaniyet” ilkesine uyulması gerekir.
Sahildar devletin kıta sahanlığı üzerinde araştırma yapma ve doğal kaynakları işletme üzere hükümran hakları bulunur. Örneğin, sahildar devletin kendi kıta sahanlığında, doğal gaz, petrol arama ve bunları çıkarmak sondaj faaliyetleri gerçekleştirme üzere hususlarda hâkim hakları bulunur.
MÜNHASIR EKONOMİK BÖLGE (MEB)
Münhasır ekonomik bölge ise sahildar devletin hem deniz tabanı hem de su kütlesini kapsar.
Kıta sahanlığının bilakis MEB’in ilan edilmesi gerekir. Bu bölgede sahildar devletin deniz yatağı üzerindeki sularda, deniz yataklarında ve bunların toprak altındaki doğal kaynaklarının araştırılması ve işletilmesinde hâkim hakları bulunur. Bu bölgede balıkçılığa ilişkin haklar da sahildar devlete aittir.
MEB, kıta sahanlığına göre daha kapsayıcıdır.
MEB’in uzunluğu 200 deniz milinin ötesine geçemez. Yeniden sahilleri bitişik ve karşı karşıya bulunan devletler ortasındaki MEB sınırlandırmasında “hakkaniyet” ilkesine uyulur.
Başka taraftan, kıta sahanlığı yahut MEB’in sahildar devlete bu alanların ekonomik kullanımı bakımından hükümran haklar verir. Gerçekten, bu bölgeler memleketler arası sulardadır ve başka devletlerin de bu alanlarda tam seyrüsefer serbestisi bulunur.
Örneğin, A ülkesine ilişkin bir MEB alanında, B ülkesine ilişkin sivil yahut askeri bir gemi tam seyrüsefer serbestisine sahip. Birebir şekilde B ülkesi, A ülkesine ilişkin MEB alanında A’nın kara sularına girmemek kaydıyla müsaade almaksızın tatbikat gerçekleştirebilir.
AÇIK DENİZLER
Memleketler arası deniz hukukunda bir öbür önemli terim ise açık denizler. Bu alanlar, rastgele bir devletin, iç sularına ve kara sularına, kıta sahanlığına ya da MEB bölgesine dahil olmayan tüm deniz alanları olarak tanımlanır.
Başka memleketler arası sulardaki seyrüsefer serbestisi üzere haklar açık denizlerde de mevcut.
Bunun yanında, açık denizlerde istisnasız bütün devletlerin barışçıl olması kaydıyla bu alanlardan ekonomik ve bilimsel amaçlarla faydalanma ya da yapay ada ve tesis inşa etmeleri de mümkün.
Açık denizlerde hiçbir devletin kendine has hakları bulunmaz.
