ABD Başkanı Donald Trump’ın 2019 Eylül’ünde Birleşmiş Milletler (BM) Genel Kurulu’nda yaptığı konuşma tartışmalara yol açmıştı. Hakikaten kelam konusu konuşma, milletlerin birliğinin açık bir reddiydi. “Gelecek küreselcilerin değil, vatanseverlerin” diyen Trump, akıllı önderlerin kendi ülkelerinin refahını önceleyeceğini tabir etmişti.
EVVEL AMERİKA, SONRA BM
Başkanın BM Genel Merkezi’ndeki bu katıksız “Önce Amerika” bildirili konuşması, Trump’ın önceliklerinin BM’ninkilerle çok uzak düştüğü gerçeğini bir sefer daha tüm çıplaklığıyla ortaya koydu. Başkanın 2016’nın Aralık ayında şimdi hizmete başlamadan önce attığı bir tweet de bu gidişatın sinyallerini vermişti. Trump, bu tweette BM’yi “insanların bir araya geldiği, sohbet ettiği ve âlâ vakit geçirdiği bir kulüp” olarak nitelendirerek aşağılamıştı. Bundan yaklaşık bir yıl sonra da Washington’ın Tel Aviv’deki ABD Büyükelçiliği’nin Kudüs’e taşınması kararını BM Genel Kurulu’nun kınamasıyla ilişkilerde onarılması çetin bir tahribat süreci başlamıştı.
Washington, ilişkilerdeki bu yarayı daha da derinleştirecek birçok adım attı: İklim Anlaşması’ndan çekildi, BM Göç Anlaşması konusunda işbirliğine yanaşmadı, Barış Misyonu’na yaptığı mali katkıyı kıstı, BM Eğitim, Bilim ve Kültür Örgütü’nden (UNESCO) ayrıldı ve BM İnsan Hakları Konseyi’nden çekildi. Kısa süre önce ise ABD Başkanı, Dünya Sağlık Örgütü’nü (DSÖ) korona buhranıyla savaşta gayrikâfi kalmakla ve Çin’in kuklası olmakla itham etti. Sonra da geçen Nisan ayında, dünyanın karşı zıdda olduğu pandeminin ortasında örgüte aktardığı fonları askıya aldı. Mayıs ayında da DSÖ’yle ilişkilerini büsbütün sonlandırdıklarını duyurdu.
İNSANLIĞI SAVAŞ FELAKETİNDEN KORUMAK İÇİN…
Halkları bir araya getiren bir işbirliği, Birleşmiş Milletler’in kuruluş gayesiydi. Dünya barışı için ulusal egoların aşılması hedefleniyordu. Bu hedef için ilk koşul, kozmik bir meali olacak bir anlaşmanın, yani BM Antlaşması’nın çatısını oluşturmaktı. 50 ülkenin temsilcileri 26 Haziran 1945’te San Francisco’da kuruluş antlaşmasını imzaladıklarında hâlâ iki dünya savaşının tesiri altındaydılar. Hakikaten önsözde yan alan “Biz Birleşmiş Milletler halkları, gelecek kuşakları bir insan ömrü içinde iki kere insanlığa tanım olunmaz acıları getiren savaş felaketinden müdafaaya (…) karar verdik” sözlerinde de bu tedirginliğin yansımaları görülüyor. “Ekonomik, toplumsal, kültürel ve insancıl nitelikteki milletlerarası sıkıntıları çözmede ve ırk, cinsiyet, lisan ya da diyanet ayrımı gözetmeksizin herkesin insan haklarına ve temel özgürlüklerine hürmetin geliştirilip güçlendirilmesinde milletlerarası işbirliğini sağlamak” da anlaşmanın ilkeleri arasında sayılıyordu.
Anlaşmanın genel çerçevesi, İkinci Dünya Savaşı’nın galipleri olan Sovyetler Birliği, Birleşik Krallık ve ABD tarafından müzakere edildi. Bu ülkelere daha sonra Çin ve Fransa da eklendi. Bu beş devlet, en güçlü BM tertibi olan Güvenlik Konseyi’nde de daimi üyelik elde etti. 24 Ekim 1945’te anlaşmanın yürürlüğe girmesiyle BM faaliyetlerine başladı. İnsanlığın evvelden beri hayalini kurduğu dünya çapında barışın nihayet gerçek olması hedefleniyordu.
“MİLADINI DOLDURMUŞ” BİR GÜVENLİK KURULU YAPISI
Ne var ki dünyanın gidişatı epeyce inişli çıkışlıydı. Bu nedenle örgütün aktifliği de mütemadiyen muaheze konusu oldu. BM organlarına çok fazla fon aktarılması ve birtakım devletlerin örgütü kendi çıkarları için araçsallaştırması en fazla eleştirilen hususlardandı.
BM tarihinde genel sekreterlik vazifesini üstlenen 2. isim olan Dag Hammarskjöld’ün, tenkitlere karşı örgütü savunduğu şu tabirler de akıllara kazınmıştı: “BM, kişilere cenneti vermek için kurulmadı, onları cehennemden kurtarmak için kuruldu.”
Trump’ın yıkıcı manevraları milletlerarası örgüt için önemli bir test, fakat örgütün karşı zıdda kaldığı tek sınav değil. DW’ye konuşan Almanya’nın eski BM Daimi Temsilcisi Gunter Pleuger, “Trump yapması gereken pek çok şeyi yapmadı. Buna Güvenlik Konseyi’yle yapıcı bir işbirliği de dahil. Lakin bu sadece Trump’ın kabahati değil. Güvenlik Kurulu’nun demode sistemi de sorumlu” sözlerini kullanıyor. Pleuger, BM’nin en güçlü şurasının günümüz dünyasını değil, 1945’in dünyasını temsil ettiğini savunuyor.
Mevcut yapı, ABD, Rusya, Çin, Birleşik Krallık ve Fransa’ya alınacak her türlü kararı engelleyebilecek bir mutlak veto hakkı tanıyor. Vetoyu kaldırma kararı ise sadece Genel Kurul’un üçte ikisinin oyu ile alınabiliyor. Gelgelelim beş daimi üye, BM Antlaşması imzalanırken, haklarının törpülenmesi ihtimaline karşılık Genel Kurul’da da kendi veto haklarını garantiye almışlardı. Laf konusu devletler, şu ana kadarki ıslahat denemelerinin ise önünü kesti.
MAVİ BERELİLER İLE BELİREN SORU İŞARETLERİ
Laf konusu devletlerin “veto kararlarına bir münasebet dahi göstermesi gerekmediğine” dikkat çeken Pleuger, bu sorunsalın bir an önce ele alınması gerektiği görüşünde. Almanya’nın eski BM Daimi Temsilcisi, Avrupa’da, Ortadoğu’da, Asya’da ve Güney Amerika’da çatışmaların giderek arttığı bu periyodun BM’nin yenilenmesi için doğru zamanlama olmadığını tabir edenler olsa da, münhasıran Hindistan, Brezilya, Japonya ve Almanya’nın uzun müddettir ıslahat davetlerini yineliyor.
Miladını doldurmuş olmakla eleştirilen bu yapının yanı sıra, BM yardım hizmetlileri ve Mavi Bereliler’e ilişkin cinsî taciz ve tecavüz suçlamaları da manşetlere taşınmıştı.
Örgütün geçmiş barış misyonlarında uğradığı başarısızlık, BM’nin imajına zarar veren bir sair neden oldu. Mavi Bereliler’in 1994’te Ruanda’da Tutsilere düzenlenen soykırımı engellemek yerine ülkeden çekilmesinden ve 1995’te Srebrenitsa’da sivillere yapılan katliama seyirci kalmasından bu yana memleketler arası kamuoyu örgüte ve örgütün misyonlarına çok daha eleştirel bakıyor.
Buna karşın giderek küreselleşen dünyada bu devletler birliği hâlâ vazgeçilmesi neredeyse imkansız bir düzenleyici güç olma niteliğini koruyor. Gerçekten büyük buhranların birden fazla BM devreye girmeden çözülemiyor.
BM’NİN ŞİDDETİ ENGELLEMEDEKİ ROLÜ
Bilhassa eski sömürgelerin bağımsızlıklarını kazanmasının da tesiriyle BM’nin üye sayısı 50’den 193’e çıktı. Almanya’nın eski BM Daimi Temsilcisi Pleuger, on yıllar içinde sömürge iktidarlarının devamı için şiddete başvurulmasının bir itibar kaybı nedenine dönüştüğünü belirterek, BM’nin bu süreçte de büyük rolü olduğuna dikkat çekiyor.
Pleuger’e nazaran, yasal dayanağı olmayan ağırlığın mütemadiyen kınanması, Sovyetler Birliği’nin son başkanı Mihail Gorbaçov’un ve öteki başkanların Orta Avrupa ve Almanya’daki ayaklanmalar giderek büyüdüğünde ve değişim talepleri arttığında şiddete başvurmaması sonucunu doğurdu.
Pleuger, böylelikle Almanya’nın barışçıl bir biçimde yine birleşmesinin de önünün açıldığını savunuyor. Örgütün Almanya tarihindeki önemi göz önünde bulundurulduğunda, bu ülkenin Temmuz ayında, BM Antlaşması’nın 75. yıldönümünden birkaç gün sonra BM Güvenlik Kurulu’nda muvakkat üye konumuna gelecek olması da güzel bir tesadüf olarak kayıtlara geçecek.
